تصور و تصديق

منطقيين اسلامی بحث خود را در منطق از تعريف " علم " و " ادراك "
آغاز می‏كنند و سپس آن را به دو قسم تصور و تصديق تقسيم می‏نمايند و منطق‏
را مجموعا دو بخش می‏كنند : بخش تصورات و بخش تصديقات . هر يك از
تصور و تصديق از نظر منطقيين منقسم می‏شود به دو قسم :
1 - ضروری يا بديهی
2 - نظری يا اكتسابی
تفكر و استدلال كه منطق ارسطويی مدعی است كه قوانين صحت آنرا بيان‏
می‏كند اين است كه ذهن از تصورات ضروری و بديهی به تصورات نظری و
اكتسابی دست می‏يابد و احيانا آن تصورات اكتسابی را سرمايه تحصيل و دست‏
يابی به يك سلسله تصورات نظری و اكتسابی ديگر قرار می‏دهد ، و همچنين‏
تصديقات ضروری و بديهی را وسيله كشف يك عده تصديقات نظری و اكتسابی‏
قرار می‏دهد و آنها را نيز به نوبه خود وسيله تحصيل و دست يابی يك سلسله‏
تصديقات ديگر می‏سازد .

از اينرو لازم است ما قبل از هر بحث ديگر ، علم و ادراك ، و سپس‏
تصور و تصديق و ضروری و بديهی را تعريف كنيم .

علم و ادراك

انسان در خود حالتی می‏يابد كه نام آن حالت را علم يا ادراك يا دانايی‏
يا آگاهی و امثال اينها می‏گذارد . نقطه مقابل علم و ادراك ، جهل و
ناآگاهی است .
ما وقتی كه شخصی را كه تاكنون نديده بوديم می‏بينيم ، يا شهری را كه‏
تاكنون نرفته بوديم ، مشاهده می‏كنيم ، احساس می‏كنيم كه اكنون در خود و
همراه خود چيزی داريم كه قبلا نداشتيم ، و آن عبارت است از تصويری از آن‏
شخص و تصوير يا تصويراتی از آن شهر .
حالت اول ما را كه اين تصويرات را نداشتيم و منفی بود ، جهل می‏نامند
، و حالت دوم ما كه اثباتی است و تصويراتی از آنها داريم و اين‏
تصويرات ، ما را با آن اشياء كه واقعيات خارجی می‏باشند مربوط می‏كنند ،
علم يا ادراك ناميده می‏شود .
پس معلوم می‏شود ذهن ما حالتی شبيه نقش پذيری و صورت پذيری اجسام را
دارد ، با اين تفاوت كه نقشهای اجسام ، آن اجسام را با اشياء خارجی‏
مربوط نمی‏كند يعنی آنها را نسبت به آن اشياء آگاه نمی‏سازد ، اما صورتها
و نقشهای ذهن ، ما را با اشياء خارجی مربوط می‏كند و نسبت به آنها آگاه‏
می‏سازد . چرا ؟ چه تفاوتی در كار است ؟

جواب اين چرا و اين تفاوت را فلسفه می‏دهد نه منطق .
پس علم صورتی از معلوم است در ذهن . لهذا در تعريف علم و ادراك‏
گفته شده :
العلم هو الصوره الحاصلة من الشی‏ء عند العقل . يعنی ادراك عبارت است‏
از صورتی كه از يك شی‏ء در ذهن پديد می‏آيد .
انقسام علم به تصور و تصديق از اين جهت است كه علم ما به اشياء ،
گاهی به اين شكل است كه ذهن ما حكم می‏كند به وجود يا عدم نسبتی ميان‏
اشياء ، يعنی علم ما به شكل قضاوت ميان دو چيز است و حالت قضائی دارد
، و گاهی به اين شكل نيست . اول مثل علم ما به اين كه هوا گرم است يا
هوا گرم نيست ، راستی خوب است ، دروغ خوب نيست . تصديق عبارت است‏
از قضاوت ذهن ميان دو شی‏ء . اين حالت قضائی ذهن را تصديق می‏نامند .
اما ذهن هميشه در ارتباط علمی خود با اشياء ، حالت قضائی به خود
نمی‏گيرد . گاهی آنها را از نظر می‏گذراند بدون آنكه حكمی درباره آنها بكند
. در صورتی هم كه حالت قضائی به خود می‏گيرد و ميان دو شی‏ء حكم می‏كند ،
حكم و قضاوت يك چيز است كه تصديق ناميده می‏شود و صورتهايی كه از محكوم‏
عليه و محكوم به يعنی دو چيزی كه ذهن ميان آنها حكم كرده است ( در ذهن‏
حاصل می‏شود ) چيز ديگر است . صورتهايی كه ذهن ميان آنها حكم می‏كند تصور
است .
پس وقتی كه در ذهن خود حكم می‏كنيم به اينكه هوا گرم است ، آن حكم‏
تصديق است ، و اما صورت ذهنی هوا و صورت

ذهنی گرمی تصور است .
تقسيم علم به تصور و تصديق اولين بار به وسيله حكيم عاليقدر اسلامی "
ابو نصر محمد بن طرخان فارابی " ابداع و عنوان شد و مورد قبول حكما و
منطقيين بعد قرار گرفت . منطقيين اسلامی در دوره‏های متأخر اين تقسيم را
پايه قرار داده ، ابواب منطق را به دو قسم منقسم كردند : قسم تصورات و
قسم تصديقات ، در صورتی كه قبلا ابواب منطق به اين ترتيب از هم جدا
نشده بودند .

ضروری و نظری

همچنانكه گفتيم ، از جمله اصطلاحاتی كه در منطق و فلسفه زياد به چشم‏
می‏خورد اصطلاح ضروری ( بديهی ) و نظری است . لازم است در اين باره نيز
توضيحی بدهيم :
هر يك از تصور و تصديق بر دو قسم می‏باشند : يا بديهی هستند و يا نظری.
بديهی عبارت است از ادراكی كه نياز به نظر يعنی فكر نداشته باشد ، و
اما نظری عبارت است از ادراكی كه نياز به نظر و فكر داشته باشد .
به عبارت ديگر : بديهی آن است كه خود بخود معلوم است و نظری آن است‏
كه خود بخود معلوم نيست بلكه بايد وسيله شی‏ء يا اشياء ديگر معلوم شود .
به تعبير ديگر بديهی آن است كه معلوم شدنش نيازمند به

فكر نيست و اما نظری آن است كه معلوم شدنش نيازمند به فكر است .
می‏گويند مثلا تصور حرارت و برودت احتياجی به فكر ندارد پس بديهی‏
می‏باشند ، اما تصور ملك و جن نيازمند به فكر است پس اين تصورات نظری‏
می‏باشند .
اما حقيقت اين است كه فرقی ميان تصور حرارت و برودت و تصور جن و
ملك از اين لحاظ نيست . حرارت و برودت همان اندازه احتياج به فكر و
تعريف دارند كه جن و ملك دارند . تفاوتی كه ميان حرارت و برودت و
ميان جن و ملك هست ، در ناحيه تصديق به وجود آنهاست . تصديق به وجود
حرارت و برودت نيازی به فكر ندارد ، اما تصديق به وجود جن و ملك‏
نيازمند به فكر است .
تصورات بديهی عبارت است از تصورات روشن و واضحی كه هيچگونه ابهام‏
در آنها وجود نداشته باشد ، بر خلاف تصورات نظری كه احتياج به تشريح و
توضيح دارند ( 1 ) .
اما تصديقات : ذهن در قضاوت و حكم ميان دو چيز
پاورقی :
( 1 ) ما در پاورقيهای جلد دوم " اصول فلسفه " اين مطلب را بحث‏
كرده‏ايم كه چگونه است كه بعضی تصورات خالی از ابهام و پيچيدگی می‏باشند
و بعضی ديگر دارای نوعی ابهام هستند . در آن جا ثابت كرده‏ايم كه علت‏
اين امر ، بساطت و تركيب است . عناصر ذهنی بسيط ، روشن و بديهی هستند
، عناصر ذهنی مركب ، نظری و نيازمند به تعريف می‏باشند . تصورات بديهی‏
مثل تصور وجود و عدم و وجوب و امكان و امتناع ، اما تصورات نظری ،
مانند تصور انسان و حيوان و حرارت و برودت ، و مانند تصور مثلث و مربع‏
و غيره .

گاهی نيازمند به دليل است و گاهی بی‏نياز از دليل است ، يعنی گاهی تصور
دو طرف نسبت كافی است كه ذهن جزم و يقين به وجود يا عدم نسبت كند و
گاهی كافی نيست ، بايد دليلی در كار باشد تا ذهن ميان دو طرف نسبت حكم‏
كند .
مثلا : اين كه " پنج از چهار بزرگتر است " نيازی به فكر و استدلال‏
ندارد ، و اما اين كه 225 = 15 x 15 نيازمند به فكر و استدلال است .
همچنين اين كه " جمع ميان نقيضين ممتنع است " از تصديقات بديهی است‏
، و اما اين كه " ابعاد جهان آيا متناهی يا نامتناهی است ؟ " نظری‏
است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: